---

ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਇਦਾਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1962 ਈ. ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਐਕਟ 1961 ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਈ। ਇਸਰਾਈਲ ਦੀ ਹੈਬਰਿਊ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਅਜਿਹੀ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਵ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਈ ਇਹ ਬੜੇ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖ਼ੁਦ-ਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਇਦਾਰੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗਰਾਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਫ਼ਾਈਵ ਸਟਾਰ ਸਟੇਟਸ ਨਾਲ ਨਵਾਜ਼ਿਆ ਗਿਆ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਂਪਸ ਪਟਿਆਲਾ-ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰੋਡ ਉੱਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਥੋੜੇ ਹੀ ਫ਼ਾਸਲੇ ਉਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਲੱਗਭਗ 361 ਏਕੜ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ ਕੈਂਪਸ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਕ ਹੈ।

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਵਿਭਾਗ ਆਰਟਸ ਬਲਾਕ ਨੰਬਰ 2 ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਭਾਗ 1967 ਈ. ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ। ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਕਸਦ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਮਾਂ-ਧੀ ਵਾਲੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਅਜਿਹਾ ਵਾਹਿਦ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਰਸੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਉਰਦੂ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਉਰਦੂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ।

ਵਰਨਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਚੋਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਮਾਹਿਰ ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਬੁੱਧੀ ਜੀਵੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ‘ਬੇਦਾਰ’ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਗੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਿ-ਫ਼ਹਿਰਿਸਤ ਹੈ ਜੋ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਾਬਾ-ਏ-ਫ਼ਾਰਸੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ।

ਡਾ. ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਨਕਵੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਤੀਜੇ ਮੁਖੀ ਸਨ ਜੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਉਹ ਇਕ ਚੰਗੇ ਕਵੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਲਮ-ਏ-ਅਰੂਜ਼ ਦੇ ਵੀ ਮਾਹਿਰ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੇਵਾ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਹੀ 1992 ਈ. ਵਿਚ ਇੰਤਕਾਲ ਕਰ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਭਾਗ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ।

ਡਾ. ਤਾਰਿਕ ਦੇ ਰੀਡਰ ਬਨਣ ਉਪਰੰਤ ਮੁਖੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਮੁੜ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਡਾ. ਤਾਰਿਕ ਕਿਫ਼ਾਇਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ. ਉਹ 2006 ਈ. ਵਿਚ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਣੇ। ਅਜੇ ਉਹ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਬਤੌਰ ਮੁਖੀ ਨਵਾਬ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਐਡਵਾਂਸ ਸਟੱਡੀਜ਼, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

2007 ਈ. ਨੂੰ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਡਾ. ਨਾਸ਼ਿਰ ਨਕਵੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਨਣ ਉਪਰੰਤ ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਗਤੀ-ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਈ। ਡਾ. ਨਾਸ਼ਿਰ ਨਕਵੀ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਤੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਵਿਚ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਕੋਰਸ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ।

ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2010-13 ਦੌਰਾਨ ਡਾ. ਮੁਹੰਮਦ ਜਮੀਲ ਨੂੰ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਨਾਲ ਨਵਾਜ਼ਿਆ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਨੈਸ਼ਨਲ ਤੇ ਇਕ ਇੰਟਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਉਰਦੂ ਵਿਸ਼ੇ ਸਬੰਧੀ ਸੈਮੀਨਾਰ ਕਰਵਾਏ ਸਨ। 2013-16 ਦੌਰਾਨ ਫਿਰ ਨਾਸ਼ਿਰ ਨਕਵੀ ਮੁਖੀ ਬਣੇ। 2016 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 2018 ਤੱਕ ਡਾ. ਮੁਹੰਮਦ ਜਮੀਲ ਫਿਰ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਣੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਡਿਪਲੋਮਾ ਇਨ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰ ਫ਼ਾਰਨ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਰਟ ਟਰਮ ਉਰਦੂ ਲਰਨਿੰਗ ਕੋਰਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੇ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਇਕ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ/ਸੈਮੀਨਾਰ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਨਵਰੀ 2019 ਤੋਂ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਡੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਅਤੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਡਾ. ਰਹਿਮਾਨ ਅਖ਼ਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਵਿਭਾਗ ਵਲੋਂ ਕੋਮੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ/ਸੈਮੀਨਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਡਾ. ਰਹਿਮਾਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਕੋਰਸ ਬੀ.ਏ. ਆਨਰਜ ਸਕੂਲ ਇਨ ਉਰਦੂ (ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ) ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਐਮ. ਏ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਲਈ ਟਾਪਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਦੇਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਕੈਂਪਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 25 ਨਵੇਂ ਸੈਂਟਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨਵਾਬ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਂ ਇੰਸਟੀਟਿਊਟ, ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਦਾ ਖੋਜ-ਕਾਰਜ ਵੀ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

---

Department History

Punjabi University Patiala, one of the premier institutions of higher education in the north of India , was established on the 30th April, 1962 under the Punjabi University Act 1961. This is the second University in the world to be named after a language, the first being Hebrew University of Isreal. The main task before the University was to develop and promote the language, literature and culture of the Punjabi people. The Punjabi University take spride in the achievement of Five Star Status awarded by the NAAC, an autonomous body of the University Grants Commission. The University has a modern well planned campus situated on Patiala-Chandigarh road at a short distance from the main city Patiala . Sprawling across 316 acres, the campus is away from the dim and noise of the city markets and roads.

University's Department of Persian, Urdu and Arabic is situated in its Block Number 2. This Deptt.came into existence in year 1967. The basic aim for the establishment of this deptt. was to develop Mother-daughter relation between Punjabi and Urdu Persian languages. Punjab is the only state of India whose name is in Urdu. The history and culture of Punjab is known through the languages of Punjabi and Urdu. The Urdu Scholars are of the firm opinion that Punjab is the actual birth place of Urdu. Out of the eminent teachers and educationists linked with this deptt., the top name is Prof. Kirpal Singh Bedaar who was a known Urdu poet of his times. The other name is Prof. Gulwant Singh, who was head of this department and is remembered as Baba-e-Farsi who remained life-fellow of the University even after his retirement. His compiled Persian-Punjabi Dictionary is proud recognition of the University. Third head of this department was late Dr. Zakir HusainNaqvi who basically was a scholar of Persian. He was expert of ilm-e-Urooz as well as a poet. He died in year 1992 during his tenure. Afterwards the responsibility of this department as head was handed over to Dean, Faculty of languages of University and that is why the department could not achieve the due and befitting progress in Urdu Persian Fields. After promotion of Dr. Tariq Kifayat-Ullah as reader, the headship of this Deptt. was handed over to teacher of the Deptt. Dr. Tariq remained Head upto 2006. When he was in the way for re-establishment of the department, Dr. Tariq was transferred as Head to Nawab Sher Mohammad Khan Institute of Advanced Studies in Urdu, Persian and Arabic, Malerkotla.

I2010-13 Prof. Mohd Jameel became Head of the department by rotation. During this period he Organized National and International Seminar. Once again the Department was handled over to Prof. Nashir Naqvi in July 2013-2016 who was retired later on 31st Dec 2016. Prof. Mohd Jameel again taken charge as Head 1stAugust 2016 to till retirement 31st Dec. 2018. In this period some new courses diploma in Urdu for Foreign students and short learning course in Urdu and Persian. In January 2019 the responsibility of Head was handed over to Prof.Sharanpal Singh Dean language and Dr. Rehman Akhter was appointed Incharge of the Deptt. As a coordinator he Organised Mushaira/ Seminar in March 2019.

Punjabi University has established eleven regional centres in Malwa region of Punjab in addition to Patiala One of them is Nawab Sher Mohd. Khan Institute of Advanced Studies in Urdu, Persian and Arabic in Malerkotla. The research work of this institute is also under the control of the University Department.

---

Syllabus

• Click to Download Syllabus

---

Courses Offered and Faculty

---

---